امیر سرمدی: فعال رسانهای
مجمع عمومی سازمان ملل در سال 2018، چهارم ژانویه سالروز تولد لویی بریل را به عنوان روز جهانی خط بریل انتخاب کرد. لذا به مناسبت این روز، همایشها و جشنوارههای متعددی در کشورهای مختلف برگزار میشود تا ضمن بررسی چالشها و محدودیتهای بریل، امکان رواج این خط در میان نابینایان را افزایش دهند. علیرغم همهٔ این تلاشها اما، بریل در دنیا رو به افول است. در این یادداشت، قصد دارم ابتدا به سیر تحول خط بریل در دنیا و سپس چرایی گریزان شدن نابینایان از بریل در ایران اشاره کنم. در پایان این یادداشت نیز به این مسئله میپردازیم که چه کارهایی باید انجام دهیم تا بریل در سبد مطالعاتی نابینایان قرار بگیرد و چگونه میتوان از زوال تشدید یافته بریل در ایران در مقایسه با جهان جلوگیری کرد.
لویی بریل (Louis Braille) در دهه سوم قرن نوزدهم میلادی خط بریل را با استفاده از شش نقطه ابداع کرد. پیش از آن، هفت خط غیر رسمی برای نابینایان در دنیا وجود داشت که اشکالات فراوانی داشتند. حتی بریل 12 نقطه و 14 نقطه برای نابینایان اختراع شده بود که بریل سعی کرد با کاهش نقطههای آن به عدد 6، این خط را با حجم کمتری در دسترس نابینایان قرار دهد. در نهایت، لویی بریل در سال ۱۸۲۹، اولین کتاب خود دربارهٔ نظام علائم لمسی بریل را منتشر کرد. دو سال پس از مرگ وی، در سال ۱۸۵۴، فرانسه خط بریل را به عنوان نظام نوشتاری نابینایان به رسمیت شناخت. اولین مؤسسه آمریکایی که خط بریل را استفاده کرد، مدرسهٔ نابینایان میسوری در شهر سنت لویس بود. این مدرسه در سال 1860، به صورت رسمی خط بریل را مورد استفاده قرار داد. در انگلستان، توماس روز آرمیتاژ با همکاری سایر افراد متخصص، با بررسی انواع نظامهای علائم لمسی در سال ۱۸۷۰ خط بریل را به عنوان بهترین نظام علائم لمسی برای نابینایان معرفی کرد.
آغاز ورود بریل به زبانهای غیر اروپایی در ۱۸۷0 میلادی گزارش شده است. بر اساس گزارش یونسکو، در ۱۸۷۸، بریل عربی وجود داشته است. در سال ۱۸۹0 نیز بریل پالام برای هندی جنوبی و بریل شیرف برای زبان اردو و هندی شمالی ایجاد شد. در همین زمان، خط بریل چینی ایجاد و ژاپنیها در سال ۱۸۸۶، بریل را اقتباس کردند.
بنابر گزارش یونسکو، ورود خط بریل به آسیا بیشتر مدیون هیئتهای اعزامی اروپایی و آمریکایی برای کمک به کودکان نابینا و جمعآوری آنها در اتحادیههای میسیونری است. در ایران نیز هیئتهای مسیونری آلمانی به منظور تبلیغ مسیحیت، خدمات مختلفی از جمله تأسیس بیمارستانها، مدارس، آموزش نابینایان و… را انجام دادند.
یکی از مبلغان مسیحی به نام پاستور ارنست جی کریستوفل پس از اینکه در ترکیه موفق به ادامه فعالیتهای مذهبی خود نشد، به ایران آمد. بر اساس اسناد به دست آمده و مشخصاً نامه سازمان نابینایان کریستوفل به سازمان رفاه نابینایان و استاندار اصفهان به تاریخ 14 اکتبر 1974 (1353 شمسی) که بر اساس ماهها مطالعه حسین عبدالملکی کارشناس و پژوهشگر نابینای خط بریل در ایران به دست آمده، آموزش رسمی خط بریل در ایران، از سال 1925 میلادی (1304 شمسی) آغاز شده است. لذا قرار است درباره زوال خطی صحبت کنیم که سابقهای 95 ساله در ایران دارد.
همانطور که پیشتر بدان اشاره کردم، استفاده از خط بریل در دنیا رو به کاهش است و منابع صوتی و متون الکترونیکی، جایگزین خط بریل شدهاند.
شاید جالب باشد بدانید کتابهای گویا، در سال ۱۹۳۰ یعنی ۱۰۰ سال بعد از ابداع رسمی بریل تولید شد و به سرعت محبوبیت لازم را به دست آورد. چرا که همهٔ گروههای سنی میتوانستند از آن استفاده کنند و به ویژه برای بزرگترین جمعیت نابینایان یعنی افرادی که بینایی خود را در سنین بزرگسالی از دست داده بودند و از مهارتهای بریل برخوردار نبودند، مفید بود.
همگانی شدن اینترنت در دهه 1990 و اختراع صوت فشردهه (فرمت MP3,) روشی ماندگار برای توزیع صوت دیجیتال در بستر وب، دو عامل دیگر در کاهش اقبال نابینایان به بریل در مقایسه با سایر روشها به شمار میرود. برای مثال، فدراسیون ملی نابینایان آمریکا (NFB) در سال 2009 اعلام کرد: حدود 90 درصد از 1.3 میلیون نفر که به طور قانونی در ایالات متحده آمریکا نابینا قلمداد میشوند، قادر به خواندن خط بریل نیستند. علاوه بر این، تنها 10 درصد از کودکان نابینا در حال یادگیری خط بریل هستند. در گزارش فدراسیون ملی نابینایان آمریکا آمده است: با توجه به اینکه هر ساله 75 هزار نفر در آمریکا به خاطر دیابت و سایر عوامل نابینا میشوند، NFB پیشبینی میکند اگر این روند اصلاح نشود، آمریکا با یک بحران عظیم در حوزه سوادآموزی مواجه خواهد شد. این گزارش نشان میدهد کم و بیش در اکثر کشورها حتی کشورهای توسعه یافته، مشکلات عدم دسترسی معلولان با آسیب بینایی به خط بریل وجود دارد. شاید به خاطر همین معضل جهانی است که اتحادیه جهانی نابینایان و شورای جهانی بریل، کنگره جهانی این خط را در تاریخ 28 الی 30 سپتامبر 2011 در لایپزیک آلمان با شرکت بیش از 400 نفر از نمایندگان 50 کشور دنیا برگزار کردند.
در آن نشست، کارشناسان جهان نتیجهگیری کردند که بریل یکی از اساسیترین راههای دسترسی به اطلاعات برای نابینایان در سراسر دنیا بوده و متذکر میشوند که معاهده سازمان ملل در خصوص حقوق افراد دارای معلولیت، با حق دسترسی به اطلاعات و نیاز به آموزش با کیفیت در هم آمیخته است. کنگره از تمامی اعضا دعوت میکند تا با همکاری هم دسترسپذیری بریل را افزایش دهند, جایگاه و نقش آن را در جامعه ارتقاء داده و امکان دسترسی همهٔ نابینایان به این خط را فراهم کنند. کنگره از محققان و نوآوران دعوت میکند تا در راستای رسیدن به راه حلهای اثربخش در حوزه بریل در سراسر جهان و با تأکید خاص بر تکنولوژیهای قابل دسترس در حیطههایی همچون آموزش بریل, اشتغال موفق، مهارتهای زندگی مستقل علاوه بر ایجاد امکان خواندن و نوشتن سریع به خط بریل، همکاری کنند.
پس از تشریح چرایی کاهش اقبال به بریل در میان نابینایان دنیا و بخشی از اقدامات جهانی در این ارتباط، در ادامه به چرایی گریزان شدن نابینایان از خط بریل در ایران اشاره میکنم.
به دلیل عمومیت نیافتن زیرساختهای فناورانه در حوزه خط بریل و بیتوجهی مسئولان امر، کاهش اقبال به بریل در ایران بیشتر از سایر نقاط جهان است. به طور کلی، تمام روشهایی که در حوزهٔ دسترسپذیری نابینایان وجود دارد، امتیازات و محدودیتهایی دارند. این امر در خط بریل نیز صدق میکند. در واقع، خط بریل خود دارای محدودیتهای فراوانی است که باعث شده نابینایان به تدریج از آن دوری کنند. از جمله محدودیتهایی که در سایر روشها مانند منابع صوتی وجود ندارد، سرعت دسترسی و سهولت در استفاده است که خط بریل فاقد این دو امتیاز مهم است. از دیگر محدودیتهای بریل، میتوان به حجیم بودن آن، هزینهبر بودن و خوانش کند آن نسبت به سایر روشها اشاره کرد.
علاوه بر محدودیتهای ذاتی بریل، سیاستگذاریهای اشتباه نیز عامل دیگری در بحث گریزان شدن نابینایان ایران از خط بریل است.
نکته اول، در ارتباط با آموزش است. کسانی که خط بینایی را تجربه کرده باشند، خط بریل در مقایسه با آن جذابیت چندانی ندارد. علاوه بر آن، مِتُدهای آموزش خط بریل در ایران با سایر نقاط جهان متفاوت است. در متُدهای آموزش خط بریل به نابینایان در ایران در سالهای گذشته، شاید تغییراتی در پوسته و ظاهر ایجاد شده باشد، اما باطن و محتوای آن تغییری نیافته و متُدهای آموزشی بریل باید بروز و اصلاح شوند. در غیر این صورت، نابینایان دهه هشتاد و نود امروزی با بمباران اخبار و دسترسی آسان به منابع مورد نیاز از طریق وب، دیگر تمایلی به استفاده از خط بریل نخواهند داشت. این امر آسیبهای فراوانی از جمله رواج اغلاط املایی در میان معلولان با آسیب بینایی را به دنبال دارد و بروز این آسیب حتی دامنگیر افراد تحصیل کرده جامعهٔ نابینایان نیز شده است.
نکتهٔ دوم در این ارتباط، آن است که ما از 95 سال پیش همواره آموزشی بودن بریل را محوری کردهایم. یعنی تنها یک سطح آموزشی برای بریل قائل شدهایم و آن را تا سطح دبیرستان و در حد کتابهای درسی برای دانشآموزان محدود کردهایم. در همهٔ این سالها، در بعد سیاستی، ما هیچ پیشبینی برای وارد کردن بریل در سایر زمینهها مانند کارهای پژوهشی، وارد کردن بریل به زندگی روزمره نابینایان، استفاده در تحصیلات تکمیلی و… نداشتهایم.
یکی دیگر از مواردی که زوال خط بریل در ایران را به دنبال داشته است، عدم وجود یک سیاستگذار مشخص و عمل نکردن سازمانهای ذیربط به وظایف خود در این ارتباط است. از جمله این نهادها میتوان به سازمان بهزیستی، سازمان آموزش و پرورش استثنایی و کتابخانههای ویژهٔ نابینایان اشاره کرد. این سازمانها هیچ سیاست و دیدگاه مشترکی در ارتباط با گسترش استفاده از خط بریل ندارند تا اقداماتشان در توالی یکدیگر قرار بگیرد.
عدم آگاهیهای لازم به نابینایان و تبیین عملی اهمیت خط بریل به آنها، عدم دسترسی مناسب به منابع بریل، عمومیت پیدا نکردن بریل الکترونیک و نمایشگر بریل در میان نابینایان ایران، عدم بهینهسازی بریل فارسی منطبق با نیازها و مشکلاتی که بریل فارسی دارد، بیتوجهی به استفاده از کوتاه نویسی در بریل فارسی و عدم استفاده از امکانات بریل هشت نقطه (بریل 2 و بریل 3) از جمله سایر عوامل کمرنگ شدن بریل در زندگی نابینایان ایران است.
حال این سؤال مطرح میشود که راهکارهای قرارگیری بریل در سبد مطالعاتی نابینایان کدام است و در شرایط فعلی، چه باید کرد؟
در این ارتباط باید تمامی امکانات لازم فراهم شود و بریل، به معنای واقعی کلمه در دسترس نابینایان باشد. در دسترس بودن بریل ملزوماتی دارد که مهمترین آن، تخصیص نمایشگرهای بریل به افرادی که شرایط استفاده از آن را دارند، است. توجه به بریل الکترونیک و زیرساختهای فناورانه در بریل، سالهاست که در کشورهای غربی و آمریکای شمالی رواج یافته اما در ایران با وجود تولید نمایشگر و چاپگرهای بریل در داخل کشور، استفاده از آن عمومیت پیدا نکرده و توسط سازمانهای مرتبط نیز حمایت نمیشود.
عامل دیگری که میتواند باعث گسترش استفاده از خط بریل در میان نابینایان شود، پیوند خوردن بریل با زندگی روزمره نابینایان است. از مناسبسازی امور شهری گرفته تا استفاده از بریل در بستهبندی مواد غذایی، دارویی و سایر بخشهایی که در دنیا مرسوم است. چنانچه این پیوندها برقرار نشود، نمیتوان انتظار داشت نابینایان جذب خط بریل شوند.
عامل مهم دیگری که قصد دارم توجه فعالان حوزه بریل در ایران، افراد دغدغهمند جامعه نابینایان و مسئولان را بدان جلب کنم و کمی از سابقهٔ آن بنویسم، تکمیل کوتاه نویسی بریل فارسی و برنامهریزی برای رواج یافتن آن در بریل فارسی است. یکی از مهمترین عوامل برای کمرنگ کردن محدودیتهای ذاتی خط بریل استفاده از روش کوتاهنویسی که در نگاه تخصصی به «بریل 2» مشهور است باید اشاره کرد.
به گفته حسین عبدالملکی که طی یادداشتی در
به تفصیل در خصوص کوتاه نویسی بریل فارسی نوشته است، در پروژهٔ کوتاهنویسی در زبانهای مختلف سعی میشود بهشکلی مدون، کلمات و ساختهای واژگانی پُرتکرار در همنشینیها و جانشینیهای زبانی، احصاء شده و بنابر مجموعهای از شرایط مختلف، یک علامت اختصاری به هر یک از آنها اختصاص یابد.
امروزه بیشتر زبانهای مهم دنیا، دارای نظام کوتاهنویسی بریل (بریل 2) هستند که با شدت و ضعفهای متفاوت مورد استفاده قرار میگیرند. موفقترین نظام کوتاهنویسی بریل، متعلق به «بریل انگلیسی» است. بنابر برآوردها، با استفاده از کوتاهنویسی در بریل انگلیسی، تقریباً یک سوم از حجم مطالب این خط کم شده که طبیعتاً به کاهش حجم و جاگیری، افزایش سرعت خوانش متن، کاهش مصرف کاغذ در چاپ کتابها و بسیاری موارد دیگر منجر شده است.
از حدود سال 1350، ایجاد نظام کوتاهنویسی بریل فارسی در بین فعالان حوزه بریل، بهعنوان یک ضرورت مطرح شد، اما متأسفانه با یک کار فراگیر، جامع و علمی که نتایج عملی و اجرایی مشخصی داشته باشد، همراه نشد. در تداوم این کار از اواسط دهه 60، کارگروهی در سازمان آموزش و پرورش استثنایی برای تدوین کوتاهنویسی بریل فارسی تشکیل شد. این کارگروه پس از چند سال تلاش و البته ایجاد وقفههای مختلف در کار، سرانجام روشی را برای نظام کوتاهنویسی بریل فارسی تدوین کرد و حتی کارگاههای آموزشی نیز برای رواج و عملیاتیسازی آن برگزار کرد، اما به دلیل مسائل مختلف هیچگاه به مرحلهٔ اجرا در نیامد. هماکنون بریل فارسی با عمری نزدیک به یک قرن و البته کارنامهای 50 ساله در حوزهٔ نشر بریل، برخلاف بسیاری از زبانهای مهم و متداول دنیا دارای نظام کوتاهنویسی مدون و اجرایی شده مختص به خود نیست. این امر، یکی از مهمترین چالشهای نشر بریل فارسی به شمار میرود. در صورت وجود یک نظام مدون و عملیاتی شده برای «بریل 2 فارسی» طبعاً از یکسو، حجم کتابهای بریل تا یک سوم کاهش مییابد و از سوی دیگر، امکان خوانش سریعتر بریل فارسی برای کاربران آن فراهم میشود .از اینرو، میبایست در سریعترین زمان ممکن در زمینه تدوین نظام کوتاهنویسی بریل فارسی با لحاظ تمامی شرایط و به تأخیر افتادن چند دههای در ایجاد آن، تصمیمگیری شود.
نتیجه آنکه، در همهٔ این سالها، نگاه ما به بریل یک نگاه صفر و صدی بوده است. حال آنکه نه محدود بودن به بریل درست است و نه محروم ماندن از آن. باید طی یک برنامهریزی جامع، تمامی امتیازات، محدودیتها و روشهای دسترسی به بریل را برای اعضای جامعهٔ هدف تشریح کنیم. باید به آنها این آگاهی را بدهیم که بنا به ظرفیت، نیاز و رشتهٔ تحصیلی آنها به چه سیستمی اعم از بریل، صوتی و الکترونیک نیاز دارند و اگر از کدام روش استفاده کنند، میتوانند بیشتر موفق شوند.
در پایان اگر میخواهیم از نابودی شتابان بریل به ویژه در میان نابینایان نسل امروز جلوگیری کنیم، میبایست شورایی متشکل از تمام سازمانهای ذیربط تشکیل شود، نقش و عملکرد هر سازمان در این بین تبیین شود تا بتوانیم با یک برنامهریزی مشخص خط بریل را در ایران احیا کنیم. در غیر این صورت، ورود به قرن جدید میتواند نابودی کامل بریل فارسی را به همراه داشته باشد. بر مسئولان امر واجب است تا دیر نشده، کاری کنند و هشدار دلسوزان جامعهٔ نابینایان را جدی بگیرند. زنگ خطر، سالهاست که به صدا در آمده است. چشمهایتان را باز کنید و هر چه سریعتر، از کمرنگ شدن استفاده بریل در میان نابینایان ایران جلوگیری کنید.
منابع یادداشت: