محمدقاسم کفیلی: دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق تجارت
امروزه، با پیشرفت فناوری در سطح جهان، افراد دارای معلولیت، به ویژه افراد دارای آسیب بینایی، هر چه بیشتر در انجام امور شخصی و رسیدن به استقلال فردی توانمند شدهاند. این پیشرفت، در همه سطوح زندگی فردی و اجتماعی قابل مشاهده است. در کشور ما نیز با ورود فناوریهای افراد دارای آسیب بینایی، زندگی فردی و اجتماعی آنان دستخوش تغییرات مثبتی شده است. در این یادداشت قصد داریم دریافت خدمات بانکی، یکی از امور مهم برای افراد دارای آسیب بینایی را از نظر بگذرانیم و این امر را در ایران مورد بررسی قرار دهیم.
طبق بخشنامه اداره مطالعات و مقررات بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، به شمارۀ ۱۳۱۱۶۴/۹۱ مورخ ۱۷ مردادماه ۱۳۹۱، نابینایان در استفاده از کلیه خدمات بانکی (به جز خدمات حساب جاری) مواجه با هیچگونه محدودیتی نبوده و ملزم به همراه داشتن شخص دیگر نیستند.
پس از صدور این بخشنامه، افراد نابینا با استناد به این بخشنامه اقدام به دریافت خدمات بانکی بدون داشتن همراه را حق خود میدانند و البته ناگفته نماند که کماکان برخی از بانکها، از ارائه خدمات به افراد نابینا بدون همراه خودداری میکنند و این موضوع مشکلات زیادی را برای این قشر از جامعه به وجود آورده است.
در سالهای اخیر، طی یک طرح مشترک میان انجمن نابینایان ایران و شرکت دانشبنیان پکتوس، برخی از بانکها، اقدام به تجهیز شعب خود به سامانه ویژه نابینایان کردهاند که این اقدام، اقدامی بسیار پسندیده است. این سامانه شامل دستگاه برجستهنگار و نرمافزار گویای فرمهای بانکی است. در ابتدا، نرمافزار فرمهای بانکی روی رایانه باجه نصب شده و اطلاعات مندرج در فرمهای بانکی، به صورت صوتی برای افراد نابینا خوانده میشود. یکی دیگر از ابزارهای مورد نیاز در این سامانه، دستگاه برجستهنگار است که میبایست به رایانه شعبه متصل شود. دستگاه برجستهنگار دارای صفحه کلید و نمایشگر بریل بوده و تکمیل فرمهای بانکی با استفاده از صفحه کلید ویژه نابینایان و توسط آنها انجام میشود. کلیه اطلاعات موجود در فرمهای بانکی، از طریق نمایشگر بریل دستگاه برجستهنگار بهصورت خط بریل برای نابینایان قابل خواندن است. بهوسیله این سامانه، مشتریان نابینا قادر خواهند بود بدون نیاز به حضور همراه، فرمهای درخواست انواع عملیات بانکی را مثل افتتاح حساب، دریافت وجه، واریز وجه، خدمات کارت و …، با استفاده از ورودی و خروجیهای صوتی و بریل تکمیل کنند. فرمهای تکمیل شده توسط چاپگر باجه پرینت و برای انجام عملیات در اختیار مسئول باجه قرار میگیرد.
در این یادداشت، قصد داریم با بررسی لیست بانکها و شعب مجهز به این سامانه، چند سوال و همچنین چند انتقاد را مطرح کنیم، باشد که مسئولین امر، در صدد پاسخ و رفع نواقص این طرح، برآیند. لازم به ذکر است که لیست بانکها و شعب مجهز به این سامانه، در وبسایت سازمان بهزیستی کشور به نشانی www.behzisti.ir همچنین وبسایت انجمن نابینایان ایران و روزنامه ایران سپید موجود است و خوانندگان محترم میتوانند صحت و سقم آمارهای ذیل را به سهولت مشاهده کنند. همچنین این آمارها طبق آخرین بهروزرسانی، در مهر 1400 گردآوری شده است.
نکته اول: تعداد کل بانکها و مؤسسات مالی و اعتباری در کشور، 29 مورد است که ما شاهد هستیم که ۲۲ بانک و مؤسسه مالی و اعتباری، به همت شرکت پکتوس و انجمن نابینایان ایران، به سامانه ویژه نابینایان مجهز شدهاند. این تعداد بالای مؤسسات، نشاندهنده آن است که تلاش قابل توجهی در تجهیز بانکها به این سامانه صورت گرفته است.
نکته دوم: اگر تعداد شعب مجهز به این سامانه را مورد بررسی قرار دهیم، به دسته بندی زیر دست خواهیم یافت. 1- تنها بانک با 40 شعبه مجهز به سامانه خدمات ویژه نابینایان یعنی بانک ملت، که میتوان آن را پیشروترین بانک در این حوزه معرفی کرد.
۲- بانکهای با بیش از 30 شعبه مجهز: بانک تجارت، بانک سپه و بانک توسعه تعاون که هر یک به ترتیب 37، 32 و 31 شعبه از شعب خود را مجهز به سامانه ویژه نابینایان نموده اند.
۳- بانک های با 20 تا 30 شعبه مجهز: شامل بانک رفاه کارگران با 20 شعبه مجهز.
۴- بانکهای با 10 تا 20 شعبه مجهز شامل بانکهای: شهر با 15 شعبه، ملی با 13 شعبه، بانک مسکن با 12 شعبه، بانکهای کشاورزی و آینده با 11 شعبه و مؤسسه مالی و اعتباری ملل با 10 شعبه.
۵- بانکهای کمتر از 10 شعبه شامل بانکهای: دی با 8 شعبه، بانک صادرات با 5 شعبه، بانک قرضالحسنه مهر ایران با 4 شعبه، بانکهای رسالت و پارسیان با 3 شعبه، پستبانک و بانک سینا 2 شعبه و بانکهای پاسارگاد، اقتصاد نوین، انصار و کارآفرین هر کدام 1 شعبه خود را به سامانه ویژه نابینایان مجهز کرده اند.
با مشاهده این آمار، اولین نکته قابل توجهی که به ذهن متبادر میشود این است که 11 بانک از 22 بانک، کمتر از 10 شعبه خود را مجهز به سامانه ویژه نابینایان کرده اند که از میان این 11 بانک، 4 بانک، تکشعبه ای هستند و تنها 3 بانک بیش از 30 شعبه خود را به تجهیز سامانه ویژه نابینایان اختصاص داده اند. البته بانک ملت، که در بهروزرسانی پیشین تنها 16 شعبه را به خود اختصاص داده بود، اکنون با 40 شعبه مجهز به سامانه خدمات ویژه نابینایان در صدر این لیست قرار گرفته است.
دیگر نکته بسیار مهم شیوه توزیع جغرافیایی شعب بانکها است. برای نمونه: با بررسی توزیع جغرافیایی شعب تمامی بانکها در شهر تهران، تنها بانک تجارت با 4 شعبه و بانکهای پاسارگاد، دی، ملی، ملت و و شهر با 1 شعبه، اقدام به تجهیز شعب خود در مناطق کمبرخوردارتر شهری نمودهاند؛ در واقع، تنها 4 بانک اقدام به تجهیز شعب خود در این مناطق کردهاند. لازم به ذکر است که بانک پاسارگاد، تکشعبهای است اما میتوان از نظر توزیع جغرافیایی امتیاز قابل قبولی را برای این بانک قائل بود؛ اما دیگر بانکها، همگی شعب مرکز و شمال شهر خود را برای ارائه خدمات ویژه نابینایان در نظر گرفتهاند که این امر برخلاف اصل اولیه توزیع برابر امکانات برای تمامی اتباع یک کشور است. باید دقت داشت که بسیاری از افراد دارای آسیب بینایی، در مناطق حاشیهای یا مناطق کمبرخوردار داخل شهر سکونت دارند و با این شیوه توزیع جغرافیایی، افراد زیادی از دسترسی به شعبه ارائهدهنده خدمات ویژه نابینایان محروم شده و علاوه بر مشکلات فراوان در حوزههای مختلف، ناگزیر از طی مسافتهای طولانی برای استفاده مستقل از خدمات بانکی هستند. البته مغفول نماند که بانکهای با بیش از 20 شعبه، یعنی رفاه، توسعه تعاون، تجارت، ملت و سپه، اقدام به توزیع شعب خود در مناطق مختلف کشور کردهاند و تا حدی میتوان مدعی بود که این بانکها، در هر استان، حداقل یک شعبه با امکانات ویژه نابینایان را برای مشتریان خود فراهم کردهاند. شایان ذکر است که دلیل انتخاب شهر تهران بهعنوان نمونه، تسلط نسبی نگارنده بر مناطق شهری پایتخت بوده و ممکن است الگوی مشابه تهران، در دیگر کلانشهرها نیز اِعمال شده باشد.
نکته جالب دیگری که توجه نگارنده را جلب کرده این است که چندی از بانکها، شعب مرکزی خود در شهرها را به این امر اختصاص داده اند. با این حساب، دوباره و این بار از زاویهای دیگر، شاهد عدم توزیع برابر امکانات برای افراد دارای آسیب بینایی هستیم که شرح آن پیش از این گذشت.
علاوه بر انتقادی که به شیوه توزیع جغرافیایی و تعداد شعب تجهیز شده در بعضی بانکها وارد است، پرسش مهمی که مطرح است این است که چه شخص یا اشخاصی مسئولیت انتخاب و تعیین شعب بانکها را بر عهده دارند و آیا این افراد مطالعه لازم جهت تعیین شعب مورد نظر بر حسب تراکم جمعیت افراد نابینا در مناطق تعیین شده را به عمل آورده اند؟ اگر چنین است، طبق معمول، متولیان امر در حوزه امور افراد دارای معلولیت، با قصور عمدی یا سهوی، حق بسیاری از افراد با آسیب بینایی را مورد تضییع قرار داده اند. و اگر این انتخاب شعب بدون هیچ تحقیقی بوده، شایسته است که انجمن نابینایان ایران و شرکت دانشبنیان پکتوس، با پیشنهاد شعب مناسبتر، در ادامه راه دسترسپذیری، امکان استفاده افراد بیشتری از خدمات بانکی ویژه نابینایان را فراهم نمایند.
پرسش دیگری که شاید مطرح کردن آن خالی از لطف نباشد نیز این است که آیا این روش مناسبسازی که توسط شرکت پکتوس و بانکها مورد توافق و عمل قرار گرفته، بهترین راه ممکن است؟ آیا این امکان وجود ندارد که با هزینهای به مراتب کمتر، شعب بیشتری با خدمات فراگیرتر به سامانه ویژه نابینایان مجهز شود؟ دلیل اصلی طرح این پرسش را میتوان در قیمت بسیار بالای دستگاههایی جستجو کرد که شاید بتوان با یافتن روشی کمهزینهتر، نهتنها در صرف بودجه صرفهجویی کرد، بلکه شعب بیشتری را نیز برای افراد دارای آسیب بینایی، مجهز به خدمات ویژه نمود.
در پایان، لازم است گفته شود که با وجود قدردانی از بانکهای کشور، نواقص بسیار دیگری در راه خدماترسانی به افراد دارای آسیب بینایی وجود دارد. با وجود تجهیز شعب مختلف بانکها به سامانه خدمات ویژه نابینایان، اکثریت قریب به اتفاق بانکهای کشور، از دسترسپذیر کردن و مناسبسازی اینترنتبانکها، وبسایتها و اپلیکیشنهای موبایلی خود برای افراد دارای آسیب بینایی، عمداً یا سهواً غفلت کردهاند و شاید بتوان گفت که در واقع بانکها از این امر شانه خالی کردهاند. این نکته باید مورد توجه بانکها و مؤسسات مالی و اعتباری و دیگر دستاندرکاران نظام بانکی کشور قرار گیرد که تجهیز شعب بانکها و مؤسسات به سامانه ویژه نابینایان، رافع مسئولیت اجتماعی و قانونی آنان نسبت به فراهم آوردن امکان استفاده افراد دارای آسیب بینایی از نرمافزارها و وبسایتهای مرتبط با نظام بانکی کشوری نیست. قید کلمه قانونی در ادامه عبارت «مسئولیت اجتماعی و قانونی» با استناد به تعریف عبارت دسترسپذیری در بند ث ماده 1 و همچنین ماده 2 که تمامی دستگاههای دولتی و عمومی و انقلابی را مکلف به مناسبسازی ارگان متبوع در تمامی جوانب خدماتی، حمل و نقل، معابر، ساختمانها و غیره میکند، انجام گرفته است. اما متأسفانه تا به امروز، شاهد اجرای این قوانین به طور کامل از سوی نظام بانکداری کشور نبودهایم؛ بهطوریکه برای مثال: در بیشتر وبسایتها و نرمافزارهای بانکی، حل چالش امنیتی به شکل صوتی برای افراد دارای آسیب بینایی فراهم نیست و این افراد ناگزیر از کمک گرفتن از یک فرد بینا برای انجام هرگونه تراکنش در این وبسایتها و نرمافزارها هستند.
به امید دسترسپذیری هر چه بیشتر و فرصت برابر برای تمام افراد دارای آسیب بینایی در کشور.