زهرا همت: روان‌شناس و آموزگار آموزش و پرورش استثنایی شهر تهران
طرح آموزشی حاضر، یک واحد درسی پروژه‌بنیان است که در این طرح، دانشجویان رشته‌های گوناگون در یک واحد درسی میان‌رشته‌ای، اطلاعاتی در خصوص آسیب بینایی کسب کردند. این آموزش، بیشتر توسط خود افراد آسیب‌دیده بینایی انجام شد. این دانشجویان، در ابتدا با نظریه‌های معلولیت آشنا شدند و پس از آن نیز اطلاعاتی در خصوص حقوق افراد دارای معلولیت و سازمان‌ها و مؤسسات مرتبط با این افراد، از جمله: فدراسیون ملی نابینایان، کسب کردند. دانشجویان همچنین با فن‌آوری‌های همیار و طراحی فراگیر آشنا شدند. علاوه بر این، دانشجویان به‌طور مستقیم با فن‌آوری‌های کمکی مانند اَشکال برجسته و طراحی این اَشکال و یادداشت‌بردار بریل، کار کردند. یکی از تکالیف کلاسی، استفاده از صفحه‌خوان برای انجام کارهای روزمره از جمله جستجو در اینترنت و مدیریت کلاس بود. لازم به ذکر است که دانشجویان به سختی توانستند بدون ورودی دیداری مثل صفحه تلفن همراه و یا کامپیوترشان، با این وسایل کار کنند و از آنها خواسته شد که دشواری‌هایشان برای انجام این کار را منعکس کنند و استقامت داشته باشند و در نهایت، موفقیت حاصل شد.
یکی از نکات مورد تأکید این طرح، موانع و دشواری‌های آموزشی آسیب‌دیدگان بینایی است. معلمان معمولاً به گونه‌ای درس می‌دهند که برای افراد آسیب‌دیده بینایی، دسترس‌پذیر نیست. مطالعات انجام شده بر روی افراد آسیب‌دیده بینایی، نشان داده‌اند که معلمان در فراهم کردن آموزش به گونه‌ای که برای آسیب‌دیدگان بینایی دسترس‌پذیر باشد، یا غفلت می‌کنند یا موفق نیستند. دانشجویان در طرح حاضر، به بحث و بررسی استفاده از اطلاعات دیداری و تصاویر در کتاب‌های درسی پرداختند و منابع اطلاعاتی مانند تصاویر برجسته و تصاویر توضیح‌دار را بررسی کردند. دانشجویان در نهایت، با همکاری کتابخانه دانشگاه که مجهز به چاپ‌گر سه‌بُعدی بود، منابع اطلاعاتی سه‌بُعدی برای آموزش نابینایان، طراحی و چاپ کرده و از خود افراد آسیب‌دیده بینایی در این زمینه بازخورد گرفتند. برای مثال: برای کلاس شیمی، استریو‌ایزومر یا ایزومر فضایی سه‌بُعدی طراحی کردند. این منابع به‌صورت رایگان برای استفاده معلمانی که دانشجوی آسیب‌دیده بینایی داشتند، در اختیار آنها قرار گرفت.
بنا‌بر‌این، دانشجویان در این طرح آموزشی، به‌طور مستقیم با افراد آسیب‌دیده بینایی، ارتباط و همکاری داشتند تا بر روی طرحی منطبق بر واقعیت کار کنند که دست‌آوردهای مثبتی برای جامعه آسیب‌دیدگان بینایی خواهد داشت.
پیشبینی طراحان این بوده است که این مداخله، اثر مثبتی بر نگرش افراد نسبت به آسیب بینایی، دسترس‌پذیری و طراحی فراگیر خواهد داشت و اگر این‌گونه باشد می‌تواند به‌عنوان الگویی در سایر جوامع و کشورها برای تغییر نگرش شهروندان نسبت به آسیب بینایی و افراد آسیب‌دیده بینایی به‌کار گرفته شود.
همان‌گونه که در ابتدا گفته شد، شرکت‌کنندگان این طرح، دانشجویانی از رشته‌های گوناگون مانند روان‌شناسی، زیست‌شناسی، طراحی گرافیک، علوم سلامت، هنرهای تجسمی، حقوق جزا، انگلیسی، طراحی بازی و رسانه‌های موبایلی بودند و در مجموع ۱۷ نفر (۸ مرد و ۹ زن) در این طرح شرکت کردند. این افراد از نزدیک با افراد آسیب‌دیده بینایی همکاری داشتند و در خصوص پروژه‌هایشان از جمله: طراحی سه‌بُعدی از آنان بازخورد دریافت می‌کردند. برای سنجش نگرش دانشجویان نسبت به آسیب بینایی از مقیاس مسئولیت اجتماعی در خصوص نابینایی (SRBS) که مقیاسی است دارای بیست پرسش در زمینه نگرش افراد نسبت به آسیب بینایی و توسط بِل و سیلوِرمَن در سال ۲۰۱۱ طراحی شده است؛ در شروع و پایان طرح استفاده شد. نمرات این مقیاس بین ۲۰ تا ۱۰۰ است و نمرات بالاتر نشان‌دهنده نگرش مثبت‌تر نسبت به آسیب بینایی هستند. میانگین نمرات شرکت‌کنندگان در این طرح در ابتدا ۶۴ و پس از پایان طرح ۶۹.۲ بود که از نظر آماری معنی‌دار و نشان‌دهنده اثر مثبت این طرح بر تغییر نگرش نسبت به آسیب بینایی است. البته مجریان این طرح می‌گویند که نمره شرکت‌کنندگان این طرح، پیش از شروع طرح نیز در مقایسه با گروه‌های نمونه مطالعه شده در پژوهش‌های دیگر کمی بالاتر بوده است و حدس می‌زنند این اختلاف به این دلیل است که مشارکت در این طرح به‌صورت اختیاری بوده و گروه به‌صورت تصادفی انتخاب نشده و طبعاً افرادی که نگرش مثبت‌تری نسبت به آسیب بینایی دارند در این دوره آموزشی شرکت کرده‌اند.
دانشجویان پس از پایان دوره آموزشی، مقالاتی ارائه دادند و به‌طور مشترک بر برخی نکات با محوریت لزوم ارتباط و همکاری مستقیم طراحان با آسیب‌دیدگان بینایی تأکید کردند. برای مثال:
*با افراد آسیب‌دیده بینایی صحبت کنید و نظرات آنها را در‌مورد طرح‌ها و تولیداتتان بشنوید. زیرا آنها هستند که از این محصولات استفاده می‌کنند.
*از تفکر خودمحور بپرهیزید و خارج از خودتان و از نگاه نابینایان به موضوع نگاه کنید. اگر همکاری از خود نابینایان داشته باشید، بسیار مفید است.
*اطلاعات را از افراد نابینا کسب کنید.
*تولیداتتان را با افراد آسیب‌دیده بینایی که استفاده‌کنندگان آن هستند بررسی کنید.
…
شرکت‌کنندگان در طرح همچنین به این موضوع که این دوره آموزشی، چه تأثیری بر کار و زندگی آینده آنها خواهد داشت پرداختند. برای مثال:
*شرکت در این دوره و ارتباط با افراد آسیب‌دیده بینایی به ما آموخت که در آینده، در تولید و برنامه‌ریزی‌ها به یاد داشته باشیم که طراحی دسترس‌پذیر می‌تواند موجب شود که افراد بیشتری از آن تولید سود ببرند.
*طرح‌ها و تولیدات ما از این پس، بر اساس استاندارد‌های دسترس‌پذیری خواهد بود.
*آگاهی از فن‌آوری‌های نوین و به‌کار‌گیری آن در طراحی‌ها موجب می‌شود که طرح‌ها برای همه قابل استفاده و سودمند باشند.
*اکنون می‌دانیم که همه چیز باید بر اساس قوانین طراحی فراگیر، طراحی و ساخته شود. ما نمی‌دانیم که هر فرد، چه معلولیت و محدودیت‌هایی دارد ولی اگر تولیدات بر اساس قوانین طراحی فراگیر باشد، طرح‌ها و محصولات برای همه افراد قابل استفاده خواهند بود.
…
این دوره آموزشی، شواهدی فراهم کرد که آموزش و آگاهی‌بخشی به شکل صحیح و جامع، می‌تواند بر نگرش افراد جامعه نسبت به آسیب بینایی اثر مثبت داشته باشد. اما از آن‌جایی که گروه نمونه در این مطالعه به‌واسطه محدودیت‌های موجود، بسیار کوچک بود؛ تعمیم نتایج باید با احتیاط صورت گیرد و این طرح با گروه‌های بزرگ‌تر تکرار شود. اجرای این طرح می‌تواند با گروه‌های نمونه بزرگ‌تر و در مقابل، با مداخلات مختصر‌تری صورت گیرد. برای مثال: می‌توان یک ساعت از یکی از دروس را به آشنایی با آسیب بینایی و محدودیت‌ها و قوانین و همچنین فن‌آوری‌های مرتبط با آسیب بینایی اختصاص داد. به احتمال قوی، مداخلات کوتاه‌مدت بر گروه‌های نمونه بزرگ می‌تواند در تغییر نگرش جامعه نسبت به آسیب بینایی، مفید باشد ولی همان‌گونه که در بخش اول این مطلب در شماره قبل گفته شد، این مداخلات باید استراتژی‌های گوناگونی شامل آگاهی‌بخشی، ارتباط و همکاری با افراد آسیب‌دیده بینایی برای انجام پروژه‌های مشترک و تجربه استفاده از وسایل و فن‌آوری‌های مرتبط با افراد آسیب‌دیده بینایی را به‌کار گیرند تا بهترین نتیجه حاصل شود.
امید است این طرح، مورد توجه متخصصین و دست‌اندر‌کاران کشور ما نیز قرار گیرد و آگاهی‌بخشی در زمینه آسیب بینایی از انحصار برنامه‌های نمایشی و بدون فکر و برنامه‌ریزی رادیو و تلویزیونی و گرد‌هم‌آیی‌های مختصر ویژه ۲۳ مهر (۱۵ اکتبر، روز ایمنی عصای سفید) خارج شده و جای خود را به آگاهی‌بخشی و آموزش‌های جامع و رسمی و پژوهش‌محور در ارتباط با آسیب بینایی بدهد و از این طریق، نگرش جامعه نسبت به آسیب بینایی و افراد دارای این آسیب تغییر یابد.
