امیر سرمدی: فعال رسانهای
6 تیر (27 ژوئن): تولد هلن کلِر، دانشمند، معلم، نویسنده و سخنران برجسته نابینا و ناشنوای آمریکایی است. 37 سال است که برای یادبود نام و خدمات این بانوی نابغه، آخرین هفته ماه ژوئن را به عنوان هفته آگاهی از ناشنوایینابینایی نامگذاری کردهاند.
هلن کلِر، بیش از چهل کتاب و مقاله درباره نحوه تفکر و تحصیل نگاشت و شرح حال خود را به چاپ رساند و چندین آموزشگاه تأسیس کرد. سرانجام وی در اول ژوئن سال 1968 در سن 88 سالگی درگذشت.
در این مجال و از آنجا که در تیرماه هفته آگاهی از افراد ناشنوا-نابینا را پشت سر گذاشتیم، قصد دارم به تعریف قانونی از این نوع معلولیت، آمار دانشآموزان نابیناناشنوا در ایران، خدمات حمایتی سازمان آموزش و پرورش استثنایی و برخی مشکلات پیش روی این قشر بپردازم.
تعریف معلولیت ناشنوانابینایی
افراد ناشنوانابینا قانوناً به افرادی اطلاق میشود که آسیبهای توأمان دیدن و شنیدن را داشته باشند. ترکیبی که چنان نیازهای ارتباطی و سایر نیازهای تحولی و آموزشی ایجاد میکند که آنها نمیتوانند با برنامههای آموزشی ویژه که صرفاً برای کودکان ناشنوا و یا نابینا طراحی شده است، سازگار شوند.
آمار دانش آموزان ناشنوانابینا (در سطوح شدید تا خفیف) با هوشبهر عادی در آموزش و پرورش استثنایی کشور
ابتدا تصور میکردم تعداد دانشآموزان ناشنوانابینا در ایران چند صد نفر باشد، اما به دنبال استعلام از سازمان آموزش و پرورش استثنایی، متوجه شدم دستکم آمار کسانی که وارد مدرسه و سیستم آموزش و پرورش استثنایی شدهاند، بسیار پایین است.
در حال حاضر و طبق آمار تا تیرماه 1400، در گروه آسیبدیده شنوایی شدید و آسیبدیده بینایی شدید، در دوره پیش از دبستان دو دختر و دو پسر، در دوره ابتدایی یک دختر و در دوره متوسطه اول، یک دختر و جمعاً 6 دانشآموز در این گروه مشغول به تحصیل هستند. در گروه آسیبدیده شنوایی خفیف آسیبدیده بینایی شدید، در دوره ابتدایی، دو پسر و چهار دختر، در دوره متوسطه اول یک دختر و جمعاً هفت دانشآموز. در گروه آسیبدیده شنوایی خفیف آسیبدیده بینایی خفیف، در دوره پیش از دبستان دو پسر، در دوره ابتدایی 6 پسر و پنج دختر، در مقطع متوسطه اول چهار پسر و یک دختر، در مقطع متوسطه دوم، یک دختر و جمعاً 19 دانشآموز، در گروه آسیبدیده شنوایی شدید آسیبدیده بینایی خفیف، در دوره ابتدایی، سه پسر و چهار دختر، در دوره متوسطه اول چهار پسر و جمعاً 11 دانشآموز در این گروه مشغول به تحصیل هستند. جمعبندی آمار فوق نشان میدهد جمع تمامی افرادی که به نوعی با مشکل توأمان ناشنوایینابینایی دست به گریبان هستند و با این وجود وارد سیستم آموزشی شدهاند، تنها به 43 نفر میرسد که البته برای همین تعداد هم باید تمهیدات ویژهای اندیشیده شود. البته در این بین، متأسفانه گروه سومی هم وجود دارند که علاوه بر مشکل ناشنوانابینایی با کمتوانی ذهنی هم مواجه هستند و اصطلاحاً به آنها سه معلولیتی گفته میشود. البته طبق مستندات موجود، هنوز هیچ فردی با این مشخصات، وارد چرخه آموزشی مدارس استثنایی نشده است. در این بین، افراد ناشنوانابینا با هوشبهر پایین نیز وجود دارند که آموزش پذیر نیستند و اصطلاحاً به آنها تربیتپذیر میگویند. این افراد اساساً وارد سیستم آموزشی نمیشوند و به چرخه حمایتی سازمان بهزیستی سوق داده میشوند.
حمایتهای آموزش و پرورش استثنایی از افراد ناشنوانابینا
دانشآموزان ناشنوانابینا مانند سایر گروههای استثنایی، با توجه به علاقمندی و رضایت والدین جهت ورود به مدارس استثنایی باید مانند سایر نوآموزان و دانشآموزان در پایگاه سنجش سلامت مورد ارزیابی و تشخیص قرار گیرند و سپس به مدرسه هدایت شوند. دانشآموزان ناشنوانابینایی که وارد مدارس استثنایی میشوند، به شرطی که آسیب بینایی دانشآموز خفیف باشد برای استفاده از باقی مانده بیناییاش، معلم کلاس او یا یکی از معلمان با هماهنگی، یک یا دو روز در هفته به مدارس ناشنوایان ورود میکند و زبان اشاره را فرا میگیرد یا اگر دانشآموزی با آسیب بینایی و کمشنوایی باشد، معلم بریلآموزی و آموزش تحرک و جهتیابی را شروع میکند تا بتواند با این دانشآموز ارتباط مؤثر برقرار کند. کتابهای بریل و صوتی بر حسب نیاز دانشآموزان در اختیارشان قرار میگیرد. گاهی اوقات دانشآموز به مدارس مذکور رفته و آموزشهای بریل، جهتیابی و یا تربیت شنیداری و زبانآموزی را دریافت میکند. هر چند تأکید آموزش برای گروه نابینا ناشنوا توأمان از سوی سازمان، بر آموزش از طریق حس لامسه و نوشتن از طریق قرار دادن انگشت بر کفِ دست است. در فیلم آموزش خط بریل که در سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور تولید شده و در اختیار مربیان قرار گرفته، 37 آیتم طراحی شده است که دانشآموزان ناشنوانابینا را ترغیب به تقویت حس لامسه میکند. چنانچه والدین دانشآموزی که ناشنوانابینا با هوشبهر عادی است، درخواست کنند تا فرزندشان در مدرسه عادی با طرح تلفیقی- فراگیر تحصیل کند، برای او معلم رابط در نظر گرفته میشود که تاکنون تقاضایی از سوی این دانشآموزان برای ورود به این مدارس مطرح نشده است.
از سال 1397، آموزگاران به صورت چندمهارتی آموزش دیدهاند. یکی از برنامههای سازمان آموزش و پرورش استثنایی جهت آشنایی بیشتر معلمان با نیازهای آموزشی این قشر، برگزاری دورههای ضمن خدمت در قالب کارگاههای آموزش مهارتهای چندگانه در راستای نحوه ارتباط و تفهیم مطالب درسی و آموزشی به دانشآموزان با نیازهای ویژه بوده است. فراگیران شرکت کننده در این کارگاهها، آموزگاران شاغل در مدارس استثنایی و اولویت با آموزگاران دارای دانشآموز کمتوان ذهنی است. هر آموزگار 120 ساعت دوره آموزشی میگذراند. آشنایی با زبان اشاره، آموزش بریل به دانشآموزان، بریلخوانی، بریلنویسی و نحوه ارتباط با دانشآموزان دارای اختلال طیف اُتیسم و چند معلولیتی، از جمله مواردی است که آموزگاران در دورههای ضمن خدمت کسب میکنند و در آخر با شناخت و ویژگیهای افراد ناشنوانابینا و … آشنا شده و روشهای ارتباطی را فرا میگیرند.
در بحث خدمات حمایتی و تجهیزات توانبخشی، تهیه سمعک، عصا، تأمین دارو و حمایت از هزینههای کاشت حلزون، از دیگر خدمات حمایتی سازمان آموزش و پرورش استثنایی برای دانشآموزان تک یا چندمعلولیتی است.
طی سالهای اخیر، یکی دیگر از برنامههای سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور، ایجاد مراکز مشاوره و راهنمایی خانوادههای دانشآموزان با نیازهای ویژه است که در برخی از استانها، آموزش مهارتهای ارتباطی به صورت حضوری یا مجازی به والدین در این مراکز ارائه میشود. والدین این افراد میتوانند از خدمات آموزشی مانند بریلآموزی مقدماتی و توانبخشی این مراکز استفاده کنند. البته در زمینه تجهیزات توانبخشی آنچه در دنیا برای افراد ناشنوانابینا مرسوم است، استفاده از انواع نمایشگرها یا یادداشتبردارهای هوشمند بریل است. از آنجا که افراد ناشنوانابینا امکان استفاده از منابع صوتی را ندارند، کلیه منابع مطالعاتی به کمک نمایشگرهای بریل، در اختیار این قشر قرار میگیرد. امسال قرار است سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور تعدادی دستگاه برجستهنگار هوشمند را در مدارس ویژه نابینایان در اختیار افراد نابینا قرار دهد. پر واضح است که افراد ناشنوانابینا باید در اولویت دریافت این تجهیزات باشند و نحوه کار با فناوریهای روز دنیا به آنها آموزش داده شود.
چالشهای پیش روی افراد ناشنوانابینا
فارغ از اینکه امکانات حمایتی و تجهیزات کمکتوانبخشی در سطح کشور چقدر با عدالت آموزشی همراستا است، باید در نظر داشت که تعدادی از افراد ناشنوانابینا هم هستند که به علت نگرش غلط خانوادههایشان به انزوا و خانهنشینی روی آوردهاند. این افراد اغلب دچار اختلالهای یادگیری، صرع، اختلال خوردن و اشکالات حرکتی و ناتوانیهای فیزیکی شدید نیز هستند. کودکان ناشنوانابینا باید هرچه سریعتر تحریکات حسی و کمکهای تخصصی مناسب را دریافت کنند. در غیر این صورت، تجربه انزوای شدید سبب میشود مشکلات بیشتری در برقراری ارتباط و رشد مهارتهای یادگیری آنها در آینده ایجاد شود. کار انفرادی فشرده با کودکان ناشنوانابینا به آنها کمک بسیاری میکند. باید این نکته را در نظر داشت که در حالت عادی، کلیه افراد ناشنوانابینا اعم از کودک یا بزرگسال، توانایی یادگیری و پیشرفت دارند؛ اما در صورت عدم دریافت آموزشهای مناسب به علت محروم بودن از تحریکات حسی، رشد فیزیکی و ذهنی آنها ممکن است آهستهتر از افراد هنجار باشد. نکته حائز اهمیت برای پیشرفتهای آتی کودکان ناشنوانابینا شناسایی زودرس، مداخلههای بههنگام و آموزشهای فشرده و دائمی برای آنها است. باید به آنها آموخته شود تا حد ممکن از باقیمانده شنوایی و بینایی خود استفاده کنند و تواناییهای حواس دیگر خود بهویژه حس لامسه و چشائی را به حداکثر برسانند.
افراد ناشنوانابینا ممکن است به ویژه در سه زمینه دسترسی به اطلاعات؛ برقراری ارتباط و گشتوگذار در محیط مشکلات قابل توجهی داشته باشند. دسترسی آنها به اطلاعات بسیار سخت است و این محدودیت میتواند تأثیر منفی بر برقراری ارتباط آنها با سایر افراد داشته باشد. از دیگر مشکلات افراد ناشنوانابینا تحریکات حسی لمسی در محیط است. چرا که این افراد نمیتوانند از نشانههای شنوایی برای کمک به هدایت در محیط استفاده کنند.
نقش فناوری در زندگی ناشنوانابینایان
امروزه افراد ناشنوانابینا با استفاده از فنآوریهای جدید نیازهای ارتباطی خود را برآورده میکنند. نوع فنآوری مناسب به نوع ضایعه شنوایی یا بینایی و میزان شدت آن بستگی دارد. تقویت کنندههای زنگ تلفن، مینیکامها که مانند تلفن هستند ولی گفتوگو را به صورت نوشته در میآورند و سیستمهای لوپ برای افرادی که از سمعک استفاده میکنند، از دیگر فناوریهایی هستند که میتواند به افراد ناشنوانابینا در ایجاد ارتباط با سایرین کمک کند. البته فناوری روز به روز در حال پیشرفت است و امید میرود با آگاهی بخشی بیشتر به خانوادهها، استفاده از تکنولوژیهای روز دنیا و تقویت سیستمهای حمایتی در مدارس و همچنین سنین بالاتر، زمینه حضور بیشتر افراد ناشنوانابینا در سطح جامعه را فراهم کنیم. انسانهای انگشتشماری که مشکلات فراوانی دارند و نیازمند توجه بیشتری هستند.
منابع:
دکتر صدیقه رضایی کارشناس سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور
كتاب كودكان استثنايي، نوشته دكتر ساجد يعقوبنژاد، انتشارات ابن يمين.